H ομιλία του Χρίστου Γεωργούση στην ημερίδα των Φίλων της Πάρου για τα αρχαία Λατομεία.

Αρχαίο λατομείο, άνθρωποι και μάρμαρο της Πάρου

 Α) Αρχαίο λατομείο και άνθρωποι

Στο Σπήλαιο Αντιπάρου και στο Σπήλαιο των Δαιμόνων και σε άλλα που δεν έχουν ακόμα ανακαλυφθεί αρχιτέκτονας είναι η φύση, στο σχηματισμό του Σπηλαίου των Νυμφών στο Μαράθι, αρχιτέκτονας είναι ο άνθρωπος. Το μάρμαρο προέρχεται από τη μεταμόρφωση του ασβεστόλιθου και η Παριανή γη προικίστηκε με αυτό το πολύτιμο σώμα, απ’ το οποίο λαξεύτηκε το Πάριον Χρονικόν ή ένας άξιος τάφος του Αρχίλοχου του Πάριου ή άλλα πολλά και σπουδαία έργα.

Εμείς που γεννηθήκαμε μετά την απελευθέρωση, ζήσαμε χωρίς να έχουμε ιδέα πού βρίσκεται, τι είναι και ποια αξία έχει το αρχαίο λατομείο της Πάρου. Περνούσαν κάποιοι ερευνητές, ορισμένοι ανήσυχοι έγραφαν λόγια που ξεχνιόντουσαν, φώτιζαν μια αστραπή, διέδιδαν μια λάμψη και μόνο οι πιο ευαίσθητοι με τις κεραίες υψωμένες έπιαναν τους παλμούς. Τα σχολεία κατά την εικοσαετία 1950-70  δεν ήξεραν κάτι ουσιαστικό ή εγκλωβισμένοι στο ισοπεδωτικό συγκεντρωτικό πρόγραμμα σιωπούσαν. Το Σπήλαιο των Νυμφών, ηχείο από ψυχή μεγάλου βάθους μίλαγε και τραγούδαγε, αλλά ποιος να ακούσει;

Δεν βοήθησε η τότε εκπαίδευση στην αναγνώριση και ανάδειξη του αρχαίου λατομείου. Δεν διδασκόταν η τοπική ιστορία και ακόμα σήμερα μένει άγνωστη με αποτέλεσμα μετά τον πόλεμο και μέχρι την μεταπολίτευση να μην υπάρχει κάποιο αξιόλογο ενδιαφέρον που θα κινούσε τους μαθητές, αυριανούς επιστήμονες, να ασχοληθούν και να εμβαθύνουν. Ό, τι έχει γίνει είναι έργο των τελευταίων χρόνων με κορωνίδα το Διεθνές Συνέδριο «Παρία Λίθος» του 1997 και το άλλο που επακολούθησε το 2010 «Ο Σκόπας και ο κόσμος του». Η αδιαφορία της πολιτείας και η ελλιπής γνώση των ντόπιων ενθάρρυνε λειτουργία πολλών νέων λατομείων κοντά στα αρχαία με αποτέλεσμα έργα και ημίεργα να χαθούν, πολλές επιγραφές να καταστραφούν μαζί με άλλα σημαντικά ευρήματα παλιών εποχών. Στο σημείο αυτό πρέπει να εξαρθεί το ενδιαφέρον Παριανών συγγραφέων και του τοπικού τύπου που συχνά δημοσίευαν θέματα προτείνοντας την ανάδειξη του αρχαίου μνημείου. 

Θυμούμαστε τον οδηγό λεωφορείου το 1955 να ξεναγεί στη σπηλιά του αρχαίου λατομείου επιβάτες και να τους εξηγεί με καμάρι διάφορα που είχε μάθει εδώ κι εκεί. Μετά το 1960 με την αύξηση της τουριστικής κίνησης η πρόκληση να γνωρίσουμε βαθύτερα τον τόπο ανέσυρε απ’ το βάθος λησμονημένα στοιχεία της ιστορίας. Η γνώση αυτή έδωσε ψυχική δύναμη στους Παριανούς, είδαν ότι κάθε τόπος έχει τις αρετές του και καμιά φορά τους υποχρεώνει με βαθύτερες έρευνες και φροντίδες. Μέχρι την εποχή αυτή τα βιβλία της νησιωτικής ιστορίας  είναι λίγα, το ένα του Νικηφόρου Κυπραίου το 1911 και το άλλο 15 χρόνια αργότερα του Στέλιου Ποπολάνου.

Στη «Φωνή της Πάρου» δημοσιεύτηκαν επιστολές το 1964 με θέμα την αξία του Παριανού μαρμάρου και την διάσωση των αρχαίων λατομείων. Ο «Αρχίλοχος» διοργάνωσε πριν μερικά χρόνια ομιλίες σε όλα τα χωριά και εκδρομές με επισκέψεις για να θυμίσει στους Παριανούς αυτά που δεν πρέπει να ξεχνούμε.

Σήμερα γίνονται εκδρομές, τα σχολεία βάζουν στο πρόγραμμα το λατομείο και αρχίζει επιτέλους να κατανοείται τι σημαίνει η ύπαρξη ενός τέτοιου αρχαιολογικού θησαυρού στο νησί. Δεν εννοούμε τουριστική εκμετάλλευση, σημαντικότερες εξελίξεις έχουμε στο νου μας. Όταν λέμε αξιοποίηση συνήθως σκεφτόμαστε την οικονομία, δεν είναι όμως εκεί το μέγα θέμα, αλλά στο βάθος, η ανάδυση της ψυχής μας, η έμπνευση, η συγκίνηση. Όλα αυτά ως μοχλός για μια ζωή με περισσότερο νόημα. Για ρίγος και ερέθισμα εμβάθυνσης στην ιστορία του νησιού, για το καμάρι μιας μοναδικότητας, για την αίσθηση ότι δεν είναι λόγια μια κληρονομιά που βαραίνει. Αν απ’ τα σπλάγχνα αυτής εδώ της γης βγήκε ο Ερμής του Πραξιτέλη,  η Αφροδίτη της Μήλου, η Νίκη της Σαμοθράκης και άλλα αριστουργήματα είναι πρόκληση να δώσουμε κάτι φωτεινό κι εμείς. Η τέχνη γίνεται πολικός ζωής, ως άρνηση του φθαρτού και έρωτας διαρκής για το αιώνιο. Ως λάξευση αθανασίας.

Το αρχαίο λατομείο αρχίζει λοιπόν τα τελευταία χρόνια να εμπνέει, να ωθεί τους ανθρώπους να ψάξουν πιο συνειδητά την ιστορία τους, να μάθουν από ποιο χώμα πλάστηκαν και πώς μπορεί να πορευτούν καλύτερα. Αναδύεται υπερηφάνεια που οι κάτοικοι των ακριτικών περιοχών την έχουμε ανάγκη για να στυλώσουμε αίσθηση αξιοπρέπειας στους χαλεπούς σημερινούς καιρούς της ποσότητας.

Επαινούμε τους διοργανωτές των Συνεδρίων που ανάστησαν με αξιώσεις παλιές μοναδικές φωνές λησμονημένες, το Δήμο που διοργάνωσε πριν μερικά χρόνια συμπόσιο με Έλληνες γλύπτες, οι οποίοι άφησαν σε μας εδώ ακριβό δώρο τα γλυπτά τους.  Βεβαίως μένει και άλλα να γίνουν.

Επαινούμε τον «Αρχίλοχο» που κρατά ζωντανή την ιδέα της ανάδειξης του μνημείου, το Ινστιτούτο Αρχαιολογίας, τους Φίλους της Πάρου, τους Συλλόγους όλους και αυτούς της Αθήνας, τον τοπικό τύπο και όλους που προσφέρουν κάτι απ’ το υστέρημά τους προκειμένου η φλόγα αυτή να μη σβήσει με τους καταλυτικούς σημερινούς ανέμους της αφρενάριστης τουριστικής αξιοποίησης.

Επαινούμε τους νέους γλύπτες της Πάρου που συντηρούν αναμμένη μια φλόγα με το μάρμαρο, το αγχέμαχο αυτό όπλο κατά του θανάτου.

Β) Ο μόχθος των δούλων

Από ψηλά η σπηλιά αυτή της ξεχωριστής Παρίας Λίθου ανοίγει στόμα έτοιμο να μιλήσει. Ο Σεφέρης ύμνησε τη στέρνα του:

Μόνη και στην καρδιά της τόσο πλήθος

Μόνη και στην καρδιά της τόσος μόχθος

Και τόσος πόνος, στάλα-στάλα μόνος

Τα δίχτυα ρίχνοντας μακριά στον κόσμο

Που ζει μ’ ένα κυμάτισμα πικρό.

Σαν να γράφτηκαν οι στίχοι για το Σπήλαιο των Νυμφών.

Εμείς οι νέοι κάτοικοι της Πάρου μετά από χρόνια αρχίσαμε να εμπνεόμαστε από το μνημείο, να εντρυφούμε πιο προσεχτικά στα βάθη της ιστορίας μας, αποκτώντας σιγά-σιγά μεγαλύτερη αίσθηση ευθύνης για το μέλλον με τέτοιο βάρος κληρονομιάς.  Πολλά οφείλουμε στους δούλους της εποχής και λίγα έχουμε κάνει για τη μνήμη τους. Εκεί το μέγα πλήθος, ο τόσος πόνος και ο μόχθος του ποιήματος. Καταθέτουμε δυο λόγια ως μνημόσυνο σ’ αυτούς που νικημένοι έδωσαν την ευκαιρία σε άλλους να αναστήσουν στο διαυγή λυχνίτη  τη Νίκη της Πάρου, τη Νίκη της Σαμοθράκης τη Νίκη του Παιωνίου, την Πτερωτή Νίκη από τη Δήλο και άλλες Νίκες που χάθηκαν ή θα ανακαλύψουμε με τον καιρό.

Από το 4.000 π.Χ. μέχρι το 400 μ.Χ. έχουμε την γέννηση-ακμή και παρακμή του δουλοκτητικού καθεστώτος. Οι δούλοι, κάτι ανάμεσα σε ζώα και ανθρώπους, βοήθησαν με την κοπιώδη και βασανιστική εργασία τους την ανάπτυξη των αρχαίων πολιτισμών της Ανατολής και της Μεσογείου.. Ο θεσμός διαδόθηκε σ’ ολόκληρη την αρχαία Ελλάδα και υπήρξαν εποχές, που έφτασε σε ένα μέγιστο, στο ζενίθ, όπως λ.χ. στα χρόνια των αρχαίων μεταλλείων του Λαυρίου, τον καιρό της εκμετάλλευσης του ασημιού. Οι δούλοι συνήθως έκαναν τις βαριές και επικίνδυνες δουλειές του χεριού, τις εξορύξεις, τις μεταφορές, αλλά και ελαφρότερες δουλειές του σπιτιού.

Θα συναντήσουμε δούλους στις Κυκλάδες ψάχνοντας κυρίως στα παρακάτω σημεία:

α) Στον εμπορικό σταθμό της Δήλου, που ήταν από τα γνωστότερα εμπορικά κέντρα αγοράς και πώλησης δούλων.

β) Στα αρχαία λατομεία μαρμάρου στην Πάρο, όπου εργάζονταν κάτω από αφόρητες συνθήκες χιλιάδες σκλάβοι.

γ) Στις στοές των αρχαίων ορυχείων μολύβδου και ασημιού στη Σίφνο και τη Σέριφο.

δ) Στις εργασίες λατόμευσης πέτρας για το χτίσιμο των πόλεων της κλασικής εποχής στις Κυκλάδες.

ε) Ανάλογες συνθήκες δυσβάστακτης εργασίας έχουν και οι κωπηλάτες στις γαλέρες της ρωμαϊκής εποχής ή στους δρόμωνες του Βυζαντίου ή στα πλοία των Τούρκων. Πολλοί ήταν Κυκλαδίτες που πιάνονταν στη θάλασσα ενώ ταξίδευαν ή ψάρευαν ή εκτελούσαν μεταφορές.

στ) Στα εύπορα σπίτια υπήρχαν δούλοι για τις δουλειές του σπιτιού.

ζ) Σε κάθε βαριά εργασία που απαιτούσε σωματικό κόπο οι δούλοι έδιναν λύση.

Στην Αθήνα του 5ο αιώνα π.Χ. οι μέτοικοι ήταν οι μισοί. Αυτοί αναλάμβαναν μαζί με τους δούλους τις εργασίες. Τέχνες, βιοτεχνία, υφαντική, κατεργασία δερμάτων, κεραμική και ιδίως μεταλλουργία. Υπήρχαν αγορές δούλων στη Δήλο, στη Χίο, τη Σάμο, την Κύπρο.

Η κοινωνία τους δεν έχει ιδιαίτερα ερευνηθεί και μέρος της αίγλης του αρχαίου πολιτισμού οφείλεται σ’ αυτούς, όχι μόνο γιατί αναλάμβαναν τις βαριές δουλειές του χεριού, αλλά και γιατί άφηναν χρόνο στους ελεύθερους να ασχοληθούν με άλλες προτεραιότητες. Τόσο που περιφρονήθηκε η δουλειά του χεριού και είναι ανάγκη σήμερα να ξαναδούμε τα πράγματα και να αναθεωρήσουμε μια τάση που έρχεται από τα παλιά.

Ο Γιώργος Μπίσμπας μας ανέφερε  πριν χρόνια στις σχετικές συναντήσεις ότι είχε βρεθεί αλυσίδα με κόκαλο χεριού δούλου. Αυτά όλα ίσως έχουν χαθεί από ένα κράτος που δεν είχε ανθρώπους να ξέρουν και άφησε τότε τους Βέλγους και άλλους ξένους και ντόπιους να αλωνίζουν.

Γ) Το μάρμαρο και ο άνθρωπος της Πάρου

Τα λατομεία άρχισαν να διανοίγονται από την αρχαϊκή εποχή στην Πάρο και η μεγαλύτερη ένταση στην εξόρυξη σημειώθηκε κατά τη Ρωμαϊκή εποχή. Ο οικοδομικός οργασμός που σημειώθηκε μετά τους Περσικούς πολέμους, έδωσε στην Πάρο ιδιαίτερη εμπορική σημασία. Το μάρμαρο έγινε ένα από τα πιο περιζήτητα υλικά της Ελληνικής αρχιτεκτονικής και έφερε στην Πάρο μεγάλο πλούτο και μεγάλη ακμή.

Αγοραστές έφταναν στο νησί και προμηθεύονταν μεγάλες ποσότητες και τα λατομεία έδιναν πολύ περισσότερο μάρμαρο απ’ αυτά της Πεντέλης.

Το Παριανό μάρμαρο ήταν το καλύτερο του κόσμου εξαιτίας της μεγάλης διαφάνειας που έχει. Όχι μόνο το χέρι του Πραξιτέλη, αλλά και η ζύμη του μαρμάρου αυτού δημιούργησαν τον Ερμή. Η διαφάνεια του Πεντελικού μαρμάρου είναι 15 χιλιοστά, της Καράρας στην Ιταλία 25 χιλιοστά και η διαφάνεια του Παριανού λυχνίτη 35 χιλιοστά.

Πόλη 40.000 κατοίκων! Ο αρχαιολόγος Δημήτρης Σκιλάρντι οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η Πάρος έκανε εξαγωγή ημίεργων μαρμάρινων κτηρίων για να ολοκληρωθεί η λάξευσή τους στον τόπο εγκατάστασής τους. Σε τέτοιες περιπτώσεις, όπως πιστεύεται, τα μνημεία συνόδευαν ομάδες γλυπτών, προκειμένου να προβούν στην τελική επεξεργασία των μαρμάρων.

Κατά τον ίδιο η δραστηριότητα και η άφταστη καλλιτεχνική στάθμη των εργαστηρίων γλυπτικής εγγίζουν τον κολοφώνα τους στη διάρκεια του πρώτου μισού του 5^ου αιώνα π. Χ. που θεωρείται δικαίως η χρυσή εποχή της Πάρου.

Η αρχαία πόλη στην περίοδο της ακμής της αριθμεί 40.000 κατοίκους και έχει πολλά θαυμάσια οικοδομήματα και ναούς. Πρόκειται για μαρμάρινη πόλη! Η χρήση του λυχνίτη και η εμπειρία των αρχιτεκτόνων την καθιστούσαν μια απ’ τις ομορφότερες πόλεις της Ελλάδας. Επιγραφικές μαρτυρίες αναφέρονται στο Πρυτανείο, το Δημόσιον, το Αγορανομείο, την Αγορά. Απ’ αυτά και άλλα δημόσια οικοδομήματα προέρχονται σημαντικά μάρμαρα του Κάστρου.

Το ιερό του Ασκληπιού, του Πυθίου Απόλλωνος στην ίδια θέση, το ιερό του Απόλλωνα και της Άρτεμης στο Δήλιο, το ιερό της Δήμητρος Θεσμοφόρου και Κόρης που δεν έχει ακόμα βρεθεί, ήταν όλα απ’ το μάρμαρο του Σπηλαίου των Νυμφών.

Ο Πλάτωνας δικαίως γράφει ότι αυτό το μάρμαρο προτιμούσαν οι θεοί και ο Βιργίλιος αναφέρεται στην κρουσταλένια ασπράδα του.

Νεότερη ιστορία:  Με ξένα κεφάλαια το 1878 ανοίγουν τα εγκαταλειμμένα ορυχεία του Μαραθιού και με κέντρο το λατομείο αρχίζει μια σπουδαία παραγωγική δραστηριότητα που καθιστά την Πάρο της εποχής «μικρά βιομήχανο Ευρώπη», όπου διαμένουν και εργάζονται Άγγλοι, Αυστριακοί, Βέλγοι, Γερμανοί, Ανατολίτες και Αρμένιοι.

Η Εταιρεία Μαρμάρου κατασκεύασε σιδηροδρομική γραμμή και μετέφερε τα μάρμαρα από το λατομείο ως το λιμάνι. Η τωρινή αίθουσα του πολιτιστικού Συλλόγου «Αρχίλοχος» (ιδιοκτησία αδελφών Ναυπλιώτη) ήταν κέντρο αποθήκευσης και μιας πρώτης επεξεργασίας για το φόρτωμα στα πλοία. Προδίδεται η χρήση του σπουδαίου αυτού κτηρίου από τις μαρμάρινες εισόδους και όσα άλλα σώζονται από την εποχή αυτή.

Τα κτίρια δυτικά του λατομείου, ερείπια σήμερα, είχαν κατασκευαστεί ως γραφεία από την Εταιρεία Μαρμάρου, η οποία μετά δυο χρόνια χρεοκόπησε.

Από τα πολύ παλιά χρόνια από την παλαιολιθική και νεολιθική εποχή 50.000 και 5.000 χρόνια πριν οι τότε κάτοικοι είχαν διαπιστώσει τις ιδιότητες του μαρμάρου και το χρησιμοποίησαν ως οικοδομικό και καλλιτεχνικό υλικό. Οι άνθρωποι της εποχής του Κυκλαδικού πολιτισμού από το 3.000 χρόνια πριν φιλοτέχνησαν ειδώλια, σκεύη και άλλα αντικείμενα που προκαλούν το θαυμασμό ακόμα και σήμερα. Οι νεότεροι μόνιμοι κάτοικοι, αφού έγινε γνωστό ότι το Παριανό μάρμαρο υπήρξε το καλύτερο του κόσμου είχαν απ’ την παλιά ιστορία και τη γεωλογία κάτι να καμαρώνουν. Αυτό τους στήριξε ψυχικά καθώς η Πάρος υπήρξε πριν τον τουρισμό ένα σχετικά άσημο νησί. Το μάρμαρο χρησιμοποιήθηκε στις οικοδομές και στο στρώσιμο των δρόμων μαζί με το μεταμορφωμένο γρανίτη (γνεύσιο). Διαμόρφωσε λοιπόν μια σειρά επαγγελματιών και έδωσε δουλειά και ζωή στους ανθρώπους. Έγινε πρόσφορο και άρτος ζωής για τους Παριανούς. Από την άλλη υπήρξαν και τεχνίτες- καλλιτέχνες που προχώρησαν πιο πέρα. Σε μαρμάρινες γούρνες, σε παράθυρα γλυπτά και σε άλλα καλλιτεχνήματα που καμαρώνουμε σήμερα. Τις βρύσες του Μαυρογένη τις θαύμασε ο Ελύτης και έδωσε τους αθάνατους στίχους.

Όπου και να πατεί το πόδι σας, φωνάζω

ανοίξετε αδελφοί,

μια βρύση ανοίξετε,

τη δική σας βρύση του Μαυρογένη.

-Μάρμαρο και Ιστορία: Μπορούμε να μελετήσουμε την Ιστορία της Πάρου, επικεντρώνοντας την προσοχή μας στο μάρμαρο, στην επεξεργασία του και στο εμπόριο που ενθάρρυνε. Τα χρόνια του 1000 π.Χ. μάρμαρα φορτώθηκαν σε πλοία να πάνε στην Παλαιστίνη για το ναό του Σολομώντα.

-Μάρμαρο και γλύπτες: Καμαρώνουμε για τον Σκόπα και τον Αγοράκριτο, υπήρξαν όμως και άλλοι γλύπτες και κίνημα γλυπτικής. Νοτιοανατολικά της Εκατονταπυλιανής στα 300 μέτρα ανακαλύφθηκε αρχαίο εργαστήριο μαρμάρου της ελληνιστικής εποχής και σώζονται μερικοί τοίχοι του κτηρίου.

-Μάρμαρο και βιβλία: Τόσο η αρχαία ιστορία και τα ονομαστά έργα από Παριανό μάρμαρο ενέπνευσαν τον Νίκο Αλιπράντη να δώσει το βιβλίο του «Το Πάριο μάρμαρο» και την Κυριακή Ραγκούση-Κοντογιώργου το δικό της «Παριανοί Λατόμοι». Τα δύο βιβλία των πρακτικών των συνεδρίων για το μάρμαρο (Παρία Λίθος) και για τον Σκόπα.

-Μάρμαρο και γραφή: «Άξιον Εστί» η πρώτη χαραγμένη στην πέτρα ευχή του ανθρώπου. Πολλά διασώθηκαν με τη γραφή στο μάρμαρο και ας κάνουμε λόγο για το Πάριον Χρονικό, μια ιστορία γραμμένη στο μάρμαρο!

-Μάρμαρο και τέχνη: Ενθάρρυνε τους ανθρώπους να στοχεύσουν την αιωνιότητα! Η Πάρος έτσι βρίσκεται παντού σε όλον τον κόσμο, νικά με τις Νίκες από τα σπλάγχνα της και άλλα αριστουργήματα που φωτίζουν το σύμπαν.

-Μάρμαρο και παιχνίδι: Μικροί που δεν είχαμε ούτε τα ηλεκτρονικά, ούτε άλλο τίποτα, παίξαμε με τις μαρμάρινες κροκάλες των χειμάρρων που αποκαλούσαμε  «αμάδες». Σε παιδικό παιχνίδι την Πρωτολιά, αναφερόμαστε φωναχτά στα «13 Μάρμαρα» και στον σκούνταυλο, χαρακτηριστικό πήλινο δοχείο.

-Μάρμαρο και όπλα: Οι κροκάλες που βρέθηκαν στο μυκηναϊκό ανάκτορο στις Κουκουναριές ήταν όπλα για να αποκρούσουν εισβολείς κατά τον ανασκαφέα Δημήτρη Σκιλάρντι.

-Μάρμαρο και εργασία: Δημιουργήθηκε παράδοση λατόμων που  έφτασε μέχρι τις μέρες μας. Κατά τα δύσκολα χρόνια της εικοσαετίας 1950-1970 εκατοντάδες Παριανοί μη βρίσκοντας ικανά έσοδα από τις αγροτικές εργασίες μετανάστευσαν στην Αττική και δούλεψαν στα λατομεία της Πεντέλης και του Διονύσου.

-Μάρμαρο και καινούριοι γλύπτες. Ο σπουδαίος γλύπτης Νίκος Περαντινός από τη Μάρπησσα της Πάρου στην παράδοση αυτή οφείλει το ταλέντο του. Ο γλύπτης άφησε τα έργα του να στεγαστούν σε μουσείο στη γενέτειρά του με το όνομα «Μουσείο Περαντινού». Πολλοί σήμερα στην Πάρο, ανάμεσά τους και ο ομιλητής Αριστείδης Βαρριάς και ο Νίκος Σαρρής και ο Μανώλης Φωκιανός και άλλοι προσπαθούν να βρουν και να κάνουν να συνηχήσει η ομορφιά που βγάζει το μάρμαρο με την ομορφιά της ψυχής τους. Ήδη έχουμε εκπλήξεις.

-Πρέπει να πούμε ότι δεν υπήρξε ενδιαφέρον για τους μαρμαρογλύπτες της εποχής της εικοσαετίας 1950-1970 και για τα έργα τους. Θα είχε αξία να τα συγκεντρώσουμε. Είναι εντυπωσιακό επίσης ότι δεν ιδρύθηκε σχολή γλυπτικής στην Πάρο, όπως στην Τήνο.

Δ) Χάριν του αρπιστή και του αυλητή

Χάριν του αρπιστή και του αυλητή της Κέρου, δηλαδή της Πάρου, και άλλων πανάρχαιων μουσικών και χάριν του Αρχίλοχου του Πάριου τολμούμε να δώσουμε τελειώνοντας δυο μουσικά λόγια.

Η ιστορία σου και η ιστορία μου και ο χείμαρρος του πανδαμάτορα χρόνου που μας αποσαθρώνει σε άμμο. Προσευχές του Αρχίλοχου και λόγια αγάπης σβησμένα στο μάρμαρο απ’ τα πατήματα των παιδιών. Πέτρες της δόξας σκαλοπάτια στις αυλές των σχολείων, εξαρτήματα ξερολιθιάς, βότσαλα στα χωράφια και τις παραλίες, σώματα στους τοίχους και στους δρόμους της γειτονιάς. Παλιές σιγουριές ερείπια τώρα, αγωνίες και μορφές πανάρχαιων φόβων, αποδημητικά τοιχογραφίας, πάντα ονείρων απατηλότερα, πάντα σκιάς ασθενέστερα. Και η ψυχή σου διαρκώς σαστισμένη μέσα σε πολύκλωνα νήματα νοημάτων, μετέωρη διαρκώς πάνω σε γέφυρες παλιών περασμάτων. Όσοι απόμειναν σπόνδυλοι απ’ τα καμίνια του ασβέστη, όσοι απ’ τις αρπαγές διασώθηκαν, σφηνωμένοι σε άλλα τολμήματα κτισμάτων, πετρωμένοι σε άλλες αποκοτιές ζωής, θεμελιωμένοι σε άλλες αξίες του βίου. Ικεσίες τόσες και ψαλμοί και ύμνοι και κλέος παλιό λησμονημένο τώρα, κίονες πεσμένοι και θεοί φευγάτοι. Μένεις εσύ περπατώντας στα καλντερίμια πάνω στα μάρμαρα αρχαίων ναών μην γνωρίζοντας ποιον από τους φόβους να δαμάσεις πρώτα. Εδώ μπροστά σου τώρα θυμίζουν πως αλλάζουν όλα και φεύγουν και χάνονται και μένει να βρεις ποιο το μάταιο και ποιο το άλλο, το άδυτο που φωτίζει, όσο προχωράς και διαρκείς.

Να βρούμε λοιπόν το άδυτο που φωτίζει.